حیرت تلآویو از واشنگتن؛ چگونه طرح ترامپ راهگشای جاهطلبیهای اردوغان میشود؟
گیل اقتصاد: نقشی که واشنگتن برای ترکیه در پیشبرد طرح ترامپ در غزه قائل است، موجب حیرت و نارضایتی مقامات اسرائیلی شده است.
به گزارش گیل اقتصاد، نزدیک به دو دهه است که ترکیه روابط خود را با حماس حفظ کرده؛ رابطهای که موجب ناخرسندی بسیاری از کشورهای منطقه شده، اما در هفتههای اخیر، از سوی دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، بهشدت ستوده شده است. ترامپ از نفوذ آنکارا بر حماس برای واداشتن این گروه به پذیرش آتشبس با اسرائیل در غزه تمجید کرده است.
با این حال، نقشی که واشنگتن برای ترکیه در پیشبرد طرح صلح ترامپ قائل است، موجب حیرت و نارضایتی مقامات اسرائیلی شده است. آنها معتقدند ترکیه بیش از حد به گروههای اسلامگرای دشمن اسرائیل نزدیک است و آن را رقیب اصلی خود برای نفوذ در خاورمیانه میدانند. اکنون، اختلاف نظر بر سر اینکه ترکیه چه نقشی در بازسازی غزه و مشارکت در نیروی بینالمللی برای تثبیت اوضاع این منطقه ایفا کند، به یکی از چالشهای اصلی در مسیر اجرای گامهای بعدی طرح صلح تبدیل شده است.
ترس اسرائیل از نقش ترکیه
به نوشته واشنگتن پست، ترکیه که در تلاشهای پیشین برای پایان دادن به جنگ غزه تا حد زیادی نادیده گرفته شده بود، اکنون میخواهد از موفقیت خود در متقاعد کردن حماس به آزاد کردن همه گروگانهای زندهاش بهرهبرداری کند؛ اقدامی که از ارکان اصلی توافق آتشبس بود. رجب طیب اردوغان، رئیسجمهور ترکیه، اعلام کرده کشورش مایل است کمکهای انسانی به غزه بفرستد و «مسئولیتی حیاتی» در بازسازی این منطقه دارد. او حتی از مشارکت احتمالی نیروهای ترکیه در نیروی تثبیت غزه نیز سخن گفته است.
کارشناسان میگویند حضور ترکیه در این روند میتواند روابطش با آمریکا را تقویت کند و چهره آنکارا را بهعنوان بازیگری کلیدی در دیپلماسی منطقهای تثبیت نماید. چنین نقشی همچنین میتواند جایگاه اردوغان را نزد پایگاه محافظهکار داخلیاش، بهعنوان رهبر مسلمانان در عرصه جهانی، تقویت کند. اما احتمال ورود ترکیه به غزه موجب نگرانی شدید اسرائیل شده است. مقامهای اسرائیلی هشدار دادهاند که جاهطلبیهای ترکیه میتواند نیروهایی متخاصم را به مرزهای اسرائیل بیاورد.
مایکل میلشتاین، رئیس پیشین بخش امور فلسطین در اداره اطلاعات نظامی اسرائیل، گفته است: «فقط تصور حضور ترکیه در داخل غزه اسرائیلیها را دیوانه میکند، چون آنها سالها تلاش کردهاند تا مانع دخالت ترکیه شوند. آنکارا دشمن رسمی ما نیست، اما قطعاً شریک ما هم نیست».
به گفته تحلیلگران، دو سال جنگ و آشوب، چهره خاورمیانه را دگرگون کرده است. جنگ اسرائیل با حماس، ایران و متحدانش در لبنان و سقوط بشار اسد، رئیسجمهور سوریه، جایگاه ایران را تضعیف کرده و فرصت تازهای برای ترکیه پدید آورده تا نقش قدرت منطقهای را ایفا کند. اردوغان همچنین روابط شخصی گرمی با ترامپ برقرار کرده است، هرچند خود او به جنبش اخوانالمسلمین – خاستگاه فکری حماس – گرایش دارد. مایکل اورن، سفیر پیشین اسرائیل در واشنگتن، هشدار داده است: «اگر از ایران و حزبالله خلاص شویم اما در نهایت ترکیه، قطر و اخوانالمسلمین را درون غزه ببینیم، با وضعیتی بسیار خطرناک روبهرو خواهیم شد».
سیاستمداران و دیپلماتهای اسرائیلی بهطور علنی و پنهانی تلاش کردهاند تا هرگونه طرح آمریکا برای حضور ترکیه در غزه را متوقف کنند. بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، روز یکشنبه گفت: «اسرائیل تعیین میکند کدام نیروها برای ما غیرقابلقبولاند… و این موضوع، طبیعتاً برای ایالات متحده هم پذیرفتنی است». اما جِیدی ونس، معاون رئیسجمهور آمریکا، ماه گذشته در سفرش به اسرائیل گفت که واشنگتن قصد ندارد هیچ نیروی خارجی را به اسرائیل تحمیل کند، اما «باور دارد ترکیه میتواند نقش سازندهای ایفا کند» و افزود که از تلاشهای آنکارا در روند صلح «قدردان» است. او حمایت ترکیه از حماس را کماهمیت دانست و گفت «راه رسیدن به صلح، تمرکز بر آینده است». هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، نیز گفته است که گفتوگوها درباره اعزام نیروی بینالمللی برای تثبیت غزه در جریان است و ارتش ترکیه «در نشستهایی برای بررسی آنچه باید رخ دهد یا ممکن است رخ دهد، مشارکت دارد».
روابط ترکیه و حماس
در دو سال گذشته، روابط نزدیک ترکیه با حماس آشکار بوده است. به گفته مایکل میلشتاین، آنکارا شماری از اعضای حماس را که در چارچوب تبادل اسرا آزاد شده بودند، پذیرفته است. او برآورد میکند دستکم چند ده تن از اعضای نظامی حماس، از جمله عبدالناصر عیسی – از بنیانگذاران شاخه نظامی حماس، گردانهای القسام – به ترکیه منتقل شدهاند.
ترکیه طی سالها به اعضای حماس اجازه داده در خاکش زندگی یا رفتوآمد کنند، امری که موجب نگرانی واشنگتن و برخی دولتهای غربی شده است. وزارت خزانهداری آمریکا در سال ۲۰۲۲ اعلام کرد بیش از ۵۰۰ میلیون دلار از داراییهای حماس از طریق شرکتهایی در ترکیه و چند کشور عربی مدیریت میشود. با این حال، آسیه آیدینتاشباش، پژوهشگر مؤسسه بروکینگز، میگوید دولت ترکیه با وجود حمایت سیاسی از حماس، هرگز اجازه نداده این گروه زیرساخت نظامی یا مالیای در خاک ترکیه ایجاد کند که مستقیماً علیه اسرائیل به کار رود: «ترکیه تا حد زیادی مراقب بوده از این خط عبور نکند». اما مقامهای اسرائیلی معتقدند هر نوع حمایتی از حماس، در نهایت به تقویت بازوی نظامی آن منجر میشود.
تا پیش از حمله حماس به جنوب اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، روابط دو طرف رو به بهبود بود و تجارت میانشان رونق گرفته بود. اما از زمان آغاز جنگ، اردوغان از تندترین منتقدان عملیات نظامی اسرائیل در غزه بوده و سال گذشته، ترکیه نیز به شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائیل در دیوان بینالمللی دادگستری پیوست. اردوغان حماس را «جنبشی برای آزادی» و یک «سازمان مقاومت مشروع» خوانده است.
فرصت تازه برای آنکارا
به گفته تحلیلگران، بازگشت ترامپ به کاخ سفید بار دیگر درِ فرصت را به روی ترکیه گشوده است. در دوران نخست ریاستجمهوری ترامپ، روابط دو کشور تیره شد؛ پس از این که آنکارا سامانه دفاعی اس-۴۰۰ را از روسیه خریداری کرد، آمریکا ترکیه را از برنامه جنگندههای اف-۳۵ کنار گذاشت. این تصمیم، به گفته سینان اولگن، پژوهشگر مرکز کارنگی اروپا، «نیروی هوایی ترکیه را از دسترسی به فناوری نسل پنجم محروم کرد».
با این حال، تلاشهای اردوغان برای کمک به اجرای طرح صلح مورد حمایت آمریکا، موقعیت او را در واشنگتن بهبود بخشیده است، هرچند مسئله اف-۳۵ همچنان حلنشده باقی مانده است. از نگاه ترکیه، مشارکت در بازسازی غزه منطقی است؛ زیرا شرکتهای ترکیهای از بزرگترین پیمانکاران بینالمللی جهان به شمار میروند و تجربه گستردهای در اجرای پروژههای زیرساختی بزرگ دارند. همچنین سابقه کار در آواربرداری پس از زلزلهها، آنها را برای بازسازی ویرانههای غزه مناسب میکند؛ پروژهای که هزینهاش چندین میلیارد دلار برآورد شده است.
در همین حال، بنیاد امدادرسانی بشردوستانه IHH ترکیه، که سالهاست به اتهام ارتباط با گروههای تروریستی از سوی اسرائیل ممنوع اعلام شده، فعالیت خود را در غزه گسترش داده است. این نهاد با انتشار ویدیوها و تصاویر از توزیع کمکها در غزه، حضور ترکیه را در به نمایش میگذارد. حی یاناروچاک، پژوهشگر مرکز موشه دایان در تلآویو، میگوید: «این اقدام عامدانه است؛ نمایش پرچم ترکیه در غزه برای عادیسازی حضور آنکاراست». اما مصطفی اوزبک، معاون مدیر IHH ، هرگونه ارتباط با گروههای مسلح را رد کرده و گفته است اتهامات اسرائیل پس از واقعه سال ۲۰۱۰ آغاز شد، زمانی که نیروهای اسرائیلی به کشتی حامل کمکهای ترکیه به غزه حمله کردند؛ رویدادی که منجر به بحران شدید دیپلماتیک میان دو طرف شد.
